دکتر محسن اسماعیلی عضو حقوقدان شورای نگهبان و استاد دانشگاه در جلسه هفتگی تفسیر نهج‌البلاغه در مجموعه فرهنگی شهدای انقلاب اسلامی در ادامه تفسیر نامه 69 نهج‌البلاغه گفت: جمله «وَعَظِّمِ اسْمَ اللهِ أَنْ تَذْکُرَهُ إِلاَّ عَلَی حَقّ»؛ نام خدا را بزرگ بشمار و مبادا نام بزرگ خدا را جز بر حق یاد کنی، دو بخش دارد که هر دو بخش اهمیت زیادی از نظر تربیتی و اخلاقی دارد: یک قسمت «وَعَظِّمِ اسْمَ اللهِ» است و موضوع بزرگ شمردن نام خدا. و قسمت دیگر، «أَنْ تَذْکُرَهُ إِلاَّ عَلَی حَقّ» است.
وی ادامه داد: در قسمت اول می‌فرماید نام خدا را بزرگ بشمار؛ دقت کنید که نفرموده «وَعَظِّمِ اللهِ» (خدا را بزرگ بشمار)؛ فرموده نام خدا را بزرگ بشمار و این خودش حاوی درس بسیار مهمی است.
دکتر اسماعیلی در تشریح این مطلب اظهار داشت: اسم یا همان نام، به معنی نشانه و علامت است؛ وقتی می‌خواهیم مخاطب خود را به یک معنایی متوجه کنیم؛ چاره‌ای نداریم که با یک لفظ یا کلمه مقصود خود را منتقل کنیم تا مخاطب متوجه منظور ما بشود. وقتی می‌خواهیم به مخاطب بگوییم «آتش»، نمی‌توانیم آتش روشن کنیم. اسم آتش را می‌گوییم تا از این اسم، معنی منتقل شود. لذا به لفظ، «دال» یا «اسم» و به آن معنی «مدلول» یا «مسمی» و «معنی» می‌گویند. اسم برای این است که مخاطب به معنای واقعی مورد نظر ما منتقل شود. برخی می‌گویند که اسم از «وسم» و به معنای نشانه گرفته شده است.
وی افزود: در علم اصول می‌فرمایند که اسم نقش آینه را برای مسمی دارد؛ خودش موضوعیتی ندارد و ابزار و وسیله‌ای است که معنای خودش را در خودش نشان می‌دهد. مثل ما که با نگاه کردن در آینه، قصد دیدار خودمان را داریم نه آینه را. لذا این تعبیر را علمای اهل فن دارند که «اسم، فانی در مسمی است»، یا «اسم، مندک در مسمی است»؛ وگرنه به خودی خود معنایی ندارد. لذا اسامی از معانی خودشان کسب شرافت می‌کنند. یعنی اگر معنای شریف و بزرگی داشته باشند، آن اسم هم شرافت و عظمت پیدا می‌کند. در نقطه مقابل، اگر معنی، معنای حقیر و زشت باشد، آن لفظ هم در ذهن ما حقیر و زشت می‌شود. لذا ما بعضی اسم‌ها را روی بچه‌هامان نمی‌گذاریم؛ چون یک کسی با این اسم بوده و آنقدر زشت عمل کرده که کانه این اسم هم بد شده است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه اسامی به تناسب مسمای خودشان کسب شرافت یا حقارت و عزت یا ذلت می‌کنند، خاطرنشان کرد: اگر چیزی برای کسی ارزشمند است، اسم آن هم باید برای فرد ارزشمند باشد. اگر ما برای موجودی احترام و قداست و بزرگی قائلیم، باید در نام بردن او هم خود را نشان دهد. برعکس؛ نمی‌شود انسان از موجودی متنفر باشد و اسمش را با قداست نام ببرد. برای همین است که به ما دستور داده‌اند نام بزرگان خود را با احترام ببرید؛ نام پدر و مادر و معلم و یا هر کسی که به گردن ما حقی دارد. این حکم فطرت و عقل است. به قول سعدی: «بزرگش نخوانند اهل خرد که نام بزرگان به زشتی برد»
وی ادامه داد: این نکته‌ای بسیار مهم و تربیتی است که پدران و مادران و آنها که نقش آموزشی دارند، باید بزرگان را همیشه با بزرگی نام ببرند. پدر و مادر در خانه همدیگر را چگونه صدا می‌کنند؟ این خودش، درس زندگی برای فرزندان است. پدر و مادر باید همدیگر را با احترام و عظمت و با نهایت ارزش صدا بزنند. این به فرزندان درس زندگی می‌دهد. بالعکس، پدر و مادر وقتی می‌خواهند فرزندشان را صدا بزنند، نباید جوری صدا کنند که با تحقیر و کوچک شمردن همراه باشد.
عضو شواری نگهبان در ادامه تفسیر نامه 69 نهج‌البلاغه، گفت: اشتباهی که گاهی در جامعه متدینین هم دیده می‌شود این است که خیال می‌کنند بدون احترام نام بردن اسم یکدیگر، نشانه احترام و صمیمیت است. در روایت از وجود مقدس امیرالمومنین صلوات الله علیه نقل شده است که «لا تضیعن حق اخیک اتکالا علی ما بینک و بینه فانه لیس لک باخ من اضعت حقه»؛ به سبب رابطه صمیمی که با دوستت داری حقش را ضایع نکن! از حقوق او این است که او را با احترام اسم ببری. وقتی حق کسی را ضایع می‌کنی و با احترام او را یاد نمی‌کنی چگونه ادعا می‌کنی که دوست تو است؟ ولو اینکه الان دوست تو است، ولی نهایتا رنجیده خاطر می‌شود.
وی افزود: اسم با مسمی تناسبی دارد. اگر کسی در چشم انسان بزرگ باشد، باید اسمش را با بزرگی برد. ممکن نیست کسی پیش انسان بزرگ باشد ولی اسمش را با بی‌احترامی ببرد.
دکتر اسماعیلی با اشاه به اینکه یکی از بزرگترین بزرگان، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است اظهار داشت: ببینید چقدر در قرآن تاکید شده که پیامبر را با عظمت نام ببرید. نه اینکه توهین نکنید؛ نام پیامبر را ساده و عادی نبرید. در سوره حجرات می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ». ای کسانی که ایمان آورده‌اید (و عظمت و بزرگی پیامبر را پذیرفته‌اید) در سخن گفتن با پیامبر مواظب باشید صدای شما از صدای پیامبر بالاتر نرود (نشانه ادب است). به گونه‌ای که دو تا آدم عادی با هم صحبت می‌کنید و هم را خطاب می‌کنید، پیامبر را صدا نزنید. اگر این گونه صدا بزنید، هرچه عمل خیر کسب کرده‌اید از بین می‌رود؛ در حالیکه شما شعورش را ندارید و متوجه نمی‌شوید.
وی ادامه داد: اگر انسان، اسم پیامبر را با عظمت نبرد و صدایش را بالا ببرد، اعمالش هبط می‌شود و چیزی در کارنامه اش نمی‌ماند؟ چون این بی ادبی نشان می‌دهد که ایمان در دل ما راسخ نبوده است؛ اگر واقعا ایمان به پیامبر داشته باشیم و او را بشناسیم که اینطور با او صحبت نمی‌کنیم. قرآن بلافاصله در نقطه مقابل می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ »؛ آنهایی که موقع صحبت با پیامبر ادب نشان می‌دهند و صدایشان را پایین می‌آورند، این نشانه تقوای قلبی آنهاست؛ اگر انسان قلباً با تقوا باشد، لساناً هم اسم او را درست می‌گوید.
اين استاد دانشگاه با اشاره به اینکه آنها که بی‌ادبانه از پیامبر نام می‌بردند همه اعمال‌شان هیچ می‌شود، خطرنشان کرد: آنهایی که با احترام از پیامبر نام می‌برند، اگر خطایی کرده باشند بخشیده می‌شوند و به کارهای نیکشان پاداش بزرگ تعلق می‌گیرد.
وی گفت: قرآن در ادامه می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یُنَادُونَکَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ»؛ اینهایی که می‌آیند تو را همین طوری با خطاب «محمد! محمد!» صدا می زنند، عقل ندارند. لذا بی‌دلیل نیست که شرع مقدس به ما اینطور دستور داده است؛ باید بزرگی آنها در الفاظ ما هم آشکار شود.
عضو حقوقدان شورای نگهبان با طرح این سوال که هیچ فکر کرده‌اید که چرا خداوند متعال بردن اسم پیامبر بدون وضو را حرام کرده است؟، تصریح کرد: چون این اسم، نشانه کس دیگری است. اگر من و شما هم نام پیامبر باشیم، اشکالی ندارد که بی وضو دست بزنیم؛ ولی نام او را بدون وضو نمی‌شود دست کشید. چرا؟ چون این اسم آدم عادی نیست. حتی خیلی از فقها مانند مرحوم آیت‌الله خویی هستند که اسامی همه انبیا و اسم مبارکه صدیقه طاهره را هم مشمول همین قاعده می‌دانند. چرا؟ چون این اسم به خاطر عظمت مسمای خودش عظمت پیدا کرده است.
وی ادامه داد: با عظمت یاد کردن یک اسم، نشان‌دهنده این است که آن مسمی در دل و جان ما بزرگ است. عکس این مطلب هم درست است. اگر در گفتگوهای خودمان اسم این بزرگان را با عظمت یاد کنیم، خود این عظمت الفاظ باعث تقویت عظمت قلبی ما هم می‌شود. بین لفظ و معنی رابطه دوسویه وجود دارد. هر چه اسامی را با بزرگی یاد کنیم، ایمان ما بیشتر می‌شود و هر چه ایمان‌مان به عظمت‌شان بیشتر شود، اسامی را هم با عظمت و بزرگی یاد می‌کنیم.
دکتر اسماعیلی با تأکید بر اینکه آنها که نام پیامبر خدا را بدون عظمت یاد می‌کنند عقل ندارند، عنوان کرد: در دوران جاهلیت بود که این گونه اسم می‌برده‌اند. ظاهراً دنیا به همان جاهلیتی که بود برگشته است؛ حتی بدتر. آنها بدون قصد اهانت بی‌ادبی می‌کردند. اینها ادعای عقل و تمدن و پیشرفت دارند و با قصد و غرض، بی‌ادبی می‌کنند؛ اینها از آنها که هزار و چند صد سال قبل زندگی می‌کرده‌اند هم وحشی‌تر و جاهل‌تر هستند. این نشان‌دهنده این است که در دل و جان اینها هیچ روزنه‌ای از احترام به معنویت نیست و آن چیزی که انسان را غصه‌دار می‌کند همین است وگرنه خاک پاشیدن به خورشید که اثری در خورشید ندارد.
وی افزود: همه این دستوراتی که به ما داده‌اند برای همین است که شما یاد بگیرید و ما یاد بگیریم که آدم بزرگ را باید با بزرگی یاد کرد. « لَا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضًا»؛ مبادا با پیامبر مانند خودتان صحبت کنید و مانند خودتان او را صدا بزنید. حق ندارید.
مفسر نهج‌البلاغه با اشاره به اینکه وقتی درباه پدر و مادر و معلم و پیامبر باید این طور رفتار کرد، گفت: ببینید بحث خود خدا چه خواهد شد؟ چقدر باید مراقب باشیم که «نام» خدا را (نه خود خدا را) با عظمت ببریم. علی علیه‌السلام می‌فرماید: «وَعَظِّمِ اسْمَ اللهِ». خودتان را عادت دهید که اسم خدا را با عظمت یاد کنید. انسان حبیب باید نام محبوبش را محترم بدارد. عاشق به اسم معشوق خودش عشق می‌ورزد و با شنیدن نامش جان می‌دهد: «مرحبا ای پیک مشتاقان بده پیغام دوست تا کنم جان از سر رغبت فدای «نام» دوست»
وی تأکید کرد: اگر کسی واقعاً به درجه محبت خدا رسیده باشد این‌گونه است؛ اگر هم در ابتدائیات گیر کرده باشیم و برده نفس‌مان باشیم؛ بنده باید نام مولا و ولی نعمتش را با احترام ببرد. چون خدا بزرگ است، اسمش هم باید بزرگ برده شود.
دکتر اسماعیلی ادامه داد: آن آیه «سبح اسم ربک الأعلى» هم وقتی نازل شد، پیامبر فرمود: «اجعلوها فی سجودکم». چرا؟ تا انسان چندین بار در روز، صبح و ظهر و شب، خدایش را به بزرگی و ادب یاد کند تا قلب باور کند. کافی نیست که ما قلب‌مان به یاد خدا باشد. کافی نیست. اسم خدا را باید به زبان بیاوریم.
وی تصریح کرد: روزی چند بار الحمدلله و الله اکبر و سبحان الله بگوید و به بهانه‌های مختلف خدا را یاد کند. آدم اگر محبت واقعی داشته باشد، ناخودآگاه اسمش را می‌برد. می‌خواهد کس دیگری را اسم ببرد، ولی او را صدا می‌کند. اگر انسان واقعاً به خدا علاقمند باشد، اسم او را با عظمت می‌برد.
عضو شورای نگهبان تأکید کرد: امیرالمومنین در نامه 69 همین را می‌فرمایند: «وَعَظِّمِ اسْمَ اللهِ »؛ اسم خدا را با عظمت ببرید و نام خدا برای شما عادی نباشد؛ همان‌طور که در ظاهر نباید بدون وضو دست به نام خدا زد؛ انسان باید خجالت بکشد که باطن آلوده‌ای داشته باشد و اسم خدا را ببرد.
وی افزود: یکی از برکت‌های نام خدا این است که اگر انسان اسم او را با عظمت برد، مخلوقات در چشمش کوچک می‌شوند: «تبارک اسم ربک ذی الجلال والإکرام».
دکتر اسماعیلی با بیان اینکه، امیرالمومنین سلام الله علیه می‌فرمایند: اسم خدا را با عظمت یاد کن تا خدا در دلت بزرگ جلوه کند؛ که اگر این طور شد از مخلوق حساب نمی‌بری، گفت: حکمت 129 نهج البلاغه می‌فرماید: «عظم الخالق عندک یصغّر المخلوق فى عینک»؛ اگر خدا در نزد شما بزرگ باشد، مخلوقات در چشم‌تان کوچک می‌شود. و خطبه 216 نهج‌البلاغه می‌گوید: «انَّ مِنْ حَقِّ مَنْ عَظُمَ جَلاَلُ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ فِی نَفْسِهِ وَ جَلَّ مَوْضِعُهُ مِنْ قَلْبِهِ أَنْ یَصْغُرَ عِنْدَهُ لِعِظَمِ ذَلِکَ کُلُّ مَا سِوَاهُ »؛ اگر کسی واقعا در جان و قلبش خدا را بزرگ دیده باشد و جایگاه خدا در دلش بزرگ باشد، بقیه را و غیر خدا را کوچک می‌بیند.
وی ادامه داد: اگر ما دیگران را بزرگ می‌بینیم به این علت است که خدا را کوچک می‌بینیم؛ حضرت در خطبه 192 فرمودند: «عظم الخالق فی أنفسهم فصغر ما دونه فی أعینهم»؛ متقین کسانی هستند که خدا در دل‌شان بزرگ است و در نتیجه غیر از خدا در دل‌شان کوچک شده است.
مفسر نهج‌البلاغه در خاتمه با اشاره به اینکه، اگر خدا در نزد کسی بزرگ بود؛ اولیا و دوستان خدا هم، مانند انبیا و در راس آنها پیامبر اسلام، در چشمش بزرگ خواهند بود، خاطرنشان کرد: در زیارت جامعه می‌خوانیم: «اسمائکم فی الاسماء»؛ اسم شما را دیگران هم دارند اما «فما احلی اسمائکم» چقدر اسم شما شیرین است.
- منبع: پايگاه اطلاع رساني شخصي دكتر محسن اسماعيلي
نظر شما